Zapatrzeni w niebo. Dogonowie i ich sztuka

Bohaterami wystawy są Dogonowie – lud zamieszkujący masyw Bandiagary, usytuowany w południowo-centralnej części Republiki Mali. Opowieść o Dogonach, ich religii, wiedzy kosmogonicznej i mitologii osnuta jest wokół sztuki, uznawanej za jedną z bardziej autentycznych i nieskażonych wpływami europejskimi.

Liczebność Dogonów szacuje się na 500–600 tys. Na co dzień posługują się językiem dogo-so, zaliczanym tradycyjnie do grupy języków woltyjskich (gur). Zamieszkują kilkaset wiosek ulokowanych na masywie, równinie rozpościerającej się wokół niego oraz na tzw. rumowisku, czyli kamienistych zboczach. Te ostatnie osady, trudno dostępne, ale malowniczo położone, należą do najciekawszych. Dogonowie to typowo rolniczy lud, uprawiający kopieniaczo kilka gatunków zbóż i na pozór niczym się niewyróżniający spośród ludów Afryki. Cechuje ich jednak niezwykle skomplikowana struktura społeczna i bogata kultura duchowa. Dzielą się na osiemdziesiąt rodów, należących do czterech wielkich grup, zwanych potocznie plemionami. W ich strukturze społecznej istnieje też kilka endogamicznych grup, odrębnych pod względem kultury i statusu. Wierzą w jednego boga-stwórcę o imieniu Amma, ale wyznają też liczne kulty, między innymi: kult przodków (wagem), lebe, binu. Przygotowują co 60 lat święto sigi, które zapewnia im ciągłe odrodzenie. W swej rozbudowanej obrzędowości posługują się językiem sigi-so, należącym do grupy mande, znanym tylko niektórym ludziom pełniącym ważne funkcje. Przechowują w tradycji ustnej skomplikowaną i ezoteryczną wiedzę na temat powstania wszechświata, Ziemi oraz pochodzenia przodków, posiadają dużą znajomość planet i gwiazd.

Od lat fascynują zarówno uczonych, jak i podróżników. Wśród wybitnych badaczy interesujących się ich kulturą należy wymienić: Marcela Griaule’a, Germaine Dieterlen, Solange de Ganay, Denise Paulme. Również polscy antropolodzy (Ryszard Vorbrich, Jacek Łapott, Lucjan Buchalik) już od ponad czterdziestu lat penetrują dogońskie wioski. Dogonowie – spopularyzowani w literaturze – stali się synonimem afrykańskiej egzotyki.

Dogońskimi artystami są najczęściej kowale, uważani za „mistrzów drewna”. Zdarza się jednak, że twórczością artystyczną zajmują się również członkowie stowarzyszenia Awa.  

Główny materiał stanowi drewno, choć pojawiają się też figury wykonane z kamienia, żelaza czy rzadziej z gliny. Dla twórcy dogońskiego najważniejsze znaczenie ma kontekst duchowy, symboliczna nadbudowa ukryta w formie.

Wśród obiektów sztuki dogońskiej uwagę zwracają maski. Mieszkańcy masywu Bandiagary mają ponad 70 ich rodzajów związanych z ceremonią pogrzebową dama. Są one odbiciem świata znanego Dogonom. Pojawiają się wśród nich podobizny zwierząt żyjących w buszu, wyobrażenia sąsiednich ludów, reprezentanci zawodów, spotykanych w lokalnej społeczności i związani z tym przedstawiciele kast. Dostrzec można również postaci mityczne oraz symbolicznie ukazane przedmioty materialne. Maski dogońskie w części oddającej twarz są zgeometryzowane i abstrakcyjne. Tworzą całość dopiero ze strojem wykonanym z barwionych włókien roślinnych. Zresztą to właśnie włókna są tematem licznych opowieści tłumaczących pochodzenie masek.   

Pośród przedstawień figuralnych przeważają wizerunki przodków, prawdziwych i mitycznych, męskich, żeńskich i obojnaczych. Część z nich ma podniesione do góry ręce. Ten gest interpretuje się jako modlitewny wysiłek zmierzający do połączenia ziemi i nieba. Znakiem tego sojuszu jest deszcz, tak ważny dla rolników. Uważa się, że pierwotnie w ten sposób swoich przodków rzeźbili Tellemowie – tajemniczy lud zamieszkujący masyw Bandiagary przed przybyciem Dogonów. To wyobrażenie wtopiło się na dobre w tradycję dogońską i dziś o związkach z Tellemami świadczy tylko nazwa tellem, jak określa się te figury. Dogonowie zazwyczaj ukazują postacie ludzkie w sposób uproszczony. Mają najczęściej smukłe sylwetki oraz nieproporcjonalnie duże głowy i tułowie. Szczegóły anatomiczne zaznaczone są symbolicznie, a sposoby zdobienia ciała oddane starannie. Najważniejsze elementy statuetki ukazującej kobietę to piersi, zaś w przypadku mężczyzn – ramiona i genitalia. Wśród przedstawień antropomorficznych ma uwagę zasługują figury kobiet z dziećmi, które odnoszą się do pramatki, nawiązują też symbolicznie do niezwykle cenionej w Afryce miłości macierzyńskiej i kobiecej płodności.

Obok wyobrażeń antropomorficznych w twórczości Dogonów pojawiają się też podobizny zwierząt, zwłaszcza tych szczególnie ważnych w ich mitologii: krokodyla (nazywanego powszechnie kajmanem), szakala yurugu obdarzonego darem jasnowidzenia, żółwiai dzioborożca (calao). Te wizerunki zwierząt i ludzi powtarzają się również w zestawach wróżebnych – popularnych przykładach plastyki dogońskiej. Artyści, oprócz pełnoplastycznych rzeźb, tworzą także płaskorzeźby, którymi pokrywają drzwiczki spichlerzy lub drzwi prowadzące do domów ginna bana. Zarówno jedne, jak i drugie, zaopatrzone są zawsze w ozdobnie rzeźbione zamki. Najpopularniejszy motyw pojawiający się na tych płaskorzeźbach to dogońscy przodkowie.  

Prezentowane na wystawie obiekty zostały pozyskane do zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolekcje muzealne” oraz środków finansowych budżetu Województwa Zachodniopomorskiego w 2017 roku.